Родной язык - башкирский язык

Благовещен 3ала8ы 5-се урта д5й5м белем бире7 м9кт9бе

Ту1ан телем – баш3орт теле

(Д9рес 5лг585)

Баш3ар2ы: 5-се урта м9кт9бене4

баш3орт теле 89м 929би9те

у3ытыусы8ы Ғайсина Н.М.

Благовещен – 2020

Тема: Ту1ан телем – башкорт теле.

(Художестволы тексты анализлау).

(11-се синыф).

М94ге й9ш9, эй, 85й5кл5 баш3орт теле,

Атам теле, 9с9м теле – мине4 телем!

Ма3сат: Тыу1ан илг9, баш3орт телен9 85й57, ихтирам той1о8о т9рби9л97. З.Биишева ке7ек 72 иле4де4 патриоты булыр1а 5йр9те7, 92иб9г9, уны4 ижадына 3ы2ы38ыныу уятыу, ихтирам т9рби9л97. У3ыусылар2ы4 З.Биишева ке7ек ил 3ы22ары, ил улдары булып 76е7ен9 булышлы3 ите7.

Йы8азландырыу: мультимедиа проекторы

Д9рес барышы

1. Тема 89м ма3сатты билд9л97.

1. Эпиграфты у3ыу, теманы асы3лау.

М94ге й9ш9, эй, 85й5кл5 баш3орт теле,

Атам теле, 9с9м теле – мине4 телем!

З.Биишева

2. У3ыусылар мен9н берг9л9п ма3сатты билд9л97.

Баш3орт теле буйынса м9кт9п курсында ал1ан белемд9р2е д5й5мл9штере7, система1а 8алыу, баш3орт телен9 дан йырлаусы ша1ир9г9 ихтирам той1о8о т9рби9л97; илде, телде яратыр1а 5йр9те7; халы3 я2ыусы8ыны4 баш3орт 929би телен 76тере729ге ролен к7р89те7;

З.Биишева 969р2ерене4 теле 89м стилен9 к729те7 я8ау;

З.Биишеваны4 "Баш3орт теле" ши1ырына лингвистик анализ я8ау.

II Я4ы тема.

1. У3ытыусы 872е.

*9р халы3ты4 72 тарихы, 72 я2мышы, 72 булмышы. Уны4 т9би19тен, тормошон 8ы2атла1ан 72ен9 ген9 хас матди 89м рухи 3имм9тт9ре бар. Улар быуаттан быуат3а, быуындан быуын1а тапшырыла кил9. Айырыуса баш3орт хал3ына хас бул1андары милли байлы3 та, 1орурлы3 та ул бе22е4 5с5н.

"%с 872" тиг9н ши1ырында Х9с9н Назар былай тине:

%с н9м9 тоталыр бе22е:

Ер, тел, иман.

Ере4 бар2а – д97л9те4 бар,

Шу1а инан.

Теле4 бар2а – милл9те4 бар,

М9рт9б9 ул.

Телен 8ат3ан – илен 8атыр

Ирт9г9 ул.

Иман бар2а 3ояш – 3ояш,

(29м – 929м.

Иман – рух ул, 9 т7гелдер

Бары 929п .

%с кен9 872. Ҡан1а 8е4г9н.

Г7й9 – бете7.

К72 3ара4дай 8а3ла уны,

Ю38а – б5т57…

Ши1ыр2а я2мышты я21ан т5п н9м9л9р ха3ында бара 872. Д5й5м кешелек хазина8ы ла бул1ан, 9мм9 89р халы3ты4 и4 3имм9тле хазина8ы ха3ында бара 872ебе2. Ул – тел.

Халы3ты4 рухи донъя8ында тел т5п урындар2ы4 бере8ен бил9й, ул кешене4 а4ын, рухи культура8ын са1ылдырыусы, 76тере7се и4 м58им 89м универсаль сара булып тора. Шуны4 5с5н Тел, Ил, Тыу1ан ер ке7ек 7к, б5й5к т5ш5нс9л9р р9тен9 3уйыла. *у41ы ва3ытта й9нле т9би19т, борон1о 3омарт3ылар мен9н берг9 телд9р2е 8а3лау м9сь9л98е л9 ал1а 3уйыла. Ту1ан телг9 бул1ан м5н9с9б9т Ватан1а м5н9с9б9т мен9н ти4 3арала, кешене4 намы6ы шуны4 мен9н 7лс9н9.

Тел я2мышы ха3ында уйланма1ан, борсолма1ан 92ип бик 8ир9ктер. Тел я2ыусыны4 3оралы бул1ан 5с5н ген9 т7гел, 9лбитт9. Былай уйлау м9сь9л9не арты3 ябайлаштырыу, 92ипт9р2е4 ижтима1и а4ын ба8алап еткерм97 булыр ине.

Бынан ти6т9л9рс9 йылдар элек 7к ту1ан телене4 я2мышы тура8ында Р9с7л !амзатов:

(г9р телем ирт9н 7л9 ти89л9р,

Мин 92ермен б5г5н 7лерг9,

- тип бик 3ыйыу 89м ва3ытлы 9йтк9йне. 1957 йылда у3 ша1ир Р9ми !арипов 72ене4 телебе2г9 3арата т9р9н 1орурлы3 той1о8о мен9н 8у1арыл1ан "Бер телд9н д9 телем к9м т7гел" тиг9н ял3ынлы фекерен и1лан итк9йне. Бер м9сь9л9 к7пт9н бирле борсоп кил9: ту1ан телебе22е4 абруйын к7т9ре7, уны4 тейешле ким9лг9 3уйылыуы 5с5н бары8ын да эшл9йбе2ме? Икел9нм9й 9йтеп була – эшл9п еткерм9йбе2. Тел той1о8о, у1а ихтирам 2ур н9м9л9 л9, б9л9к9йенд9 л9 т9рби9л9н9.

2. ( х92ер 72 илене4 то1ро 3ы2ы, патриоты З.Биишеваны4 87229рен9 я2ыл1ан "Баш3орт теле" ("Ту1ан телем") йырын ты4лайы3 (йыр ты4лау).

3 .Баш3орт теле тура8ында я21ан та1ы нинд9й ша1ир2ар2ы бел98еге2? (У3ыусылар Р.!арипов, Р.Бикбаев, Б.Бикбай, Н.Н9жми ши1ыр2арын у3ый2ар )

4. У3ытыусы З.Биишеваны4 "Баш3орт теле" ши1ырын яттан 85йл9й.

Мо4 шишм98е 8анду1астай йырсы ла 8ин,

*ы1ылма бил талсыбы3тай н9фис т9 8ин,

Аллы-г5лл5 г5л-с9ск9л9й на2лы ла 8ин,

Эй, ил8амлы, эй, х5рм9тле баш3орт теле.

К7г9реп ят3ан Уралы4дай бай, йомарт 8ин,

Серле 3амыш 3урайы4дай 3арт, олпат 8ин,

К7пте к7рг9н с9с9не4д9й, йор, зир9к 8ин,

Эй, 85й5кл5, эй, 392ерле баш3орт теле!

Ди4ге229рг9 ти4л9м9йем – т9р9н8е4 8ин,

Ай1а-к5нг9 ти4л9м9йем – г7з9л8е4 8ин,

3аялар1а ти4л9м9йем – б5й5к854 8ин,

Эй, хикм9тле, м9рх9м9тле баш3орт теле!

К7п быуаттар 8ин йырланы4 3урай мо4он,

К7п быуаттар 8ин йылрланы4 яугир юлын,

Инде азат. Шат. Йырлай8ы4 е4е7 йырын,

Эй б9хетле, эй, 392ерле баш3орт теле!

И4 т97 5йр9тте4 Ленин 872ен,

И4 т97 ми49 8ин к7р89тте4 ду6лы3 юлын,

Мине4 5с5н 8ин бит й9ш97, б9хет. 72е4,

М94ге й9ш9, эй 85й5кл5 баш3орт теле,

Атам теле, 9с9м теле – мине4 телем!

З.Биишева.

5. Ши1ыр буйынса 94г9м9-анализ.

- Ши1ыр2а ним9 тура8ында 872 бара?

(З.Биишева ту1ан телг9 характеристика бир9).

- З.Биишева т5рл5 са1ыштырыу2ар 3улланып, баш3орт телене4 нинд9й сифаттарын аса.

(Баш3орт теле йомарт, зир9к, мо4ло, н9фис, на2лы, бай, 3арт, олпат, йор.)

- Баш3орт теле та1ы ла нинд9й?

(Ил8амлы, хикм9тле, х5рмэтле, 85й5кл5, м9рх9м9тле.)

- Ни 5с5н ша1ир9 баш3орт телен 3арт тип атай?

(С5нки ул бик борон1о тел.)

Олпат тип, 1929тт9, кешег9 9йт9л9р, З.Биишева телде олпат тип атай. Ни 5с5н?

(Ша1ир2ар олпат 872ен й9н8е2 предметтар2ы4, к7ренеште4 сифатын асыу 5с5н д9 3уллана. Олпат, тим9к, к7рк9м, м58аб9т, х5рм9тле. Ту1ан телебе2 29 шулай, с5нки 4 ме4 йыллы3 тарихы бар.)

Йор 872е л9 к7бер9к кешег9 3арата 9йтел9: йор 872ле, 872г9 йор кеше. З.Биишева йор 872ен9 нинд9й м919н9 8ал1ан?

(З9йн9б Биишева баш3орт телен йор тип ата1анда шаян, 7ткер, тап3ыр тиг9н м919н9л9р2е 8ала.)

- Ни 5с5н баш3орт телен хикм9тле тип атай ша1ир9?

(Тим9к, баш3орт телене4 сер29ре ифрат к7п, уны4 был сифатын, 1алимдар2ы4 хе2м9тт9ренд9к7рерг9 м5мкин. Баш3орт теле ил8амлы тип тасуирлана ик9н, тим9к, ул ижад кешел9рен9 ил8ам бир9, улар2ы д9ртл9ндер9.)

-Ша1ир9 баш3орт телен ним9л9р мен9н са1ыштыра, ти4л9й?

(*анду1ас3а, талсыбы33а, г5л-с9ск9г9.)

- Ни 5с5н?

(Был матур са1ыштырыу2ар аша баш3орт телене4 мо4ло, н9фис, на2лы булыуы асыла.)

-Баш3орт телене4 байлы1ы, олпатлы1ы ним9л9р мен9н са1ыштырып асыла?

(Урал тауына, 3урай1а.)

- Баш3орт телене4 зир9клеге, йор булыуы ним9г9 ти4л9н9?

(С9ск9г9.)

-Баш3орт телене4 т9р9нлеге, г7з9ллеге, б5й5кл5г5 ним9л9р мен9н са1ыштырыла?

(Ди4ге229рг9, ай1а-к5нг9, 3аялар1а.)

Тим9к, «Баш3орт теле» ши1ырында З9йн9б Биишева т5п 87р9тл97 сара8ы итеп ним9не 3уллан1ан?

(Са1ыштырыу2ы.)

- З. Биишева нинд9й эпитеттар мен9н баш3орт телен данла1ан?

(Мо4ло, н9фис, на2лы, с5нки ул телд9 бишек йыр2арын ишетеп 769бе2.)

- Ши1ыр2ы4 8у41ы ике строфа8ында ним9 ха3ында 872 бара? (Хал3ыбы2 тарихына, героик к5р9шен9 бай3ау я8ала 89м азатлы3 яулау2а1ы е4е729р29 ту1ан телде4 д9 роле асыла.)

- «Азат, шат» тип телебе2 мен9н 1орурлана автор. Ни 5с5н? (Республика1а исем бирг9н хал3ыбы22ы4 теле д97л9т теле статусын алды.)

- З. Биишева ши1ырында баш3орт телен яратам, уны4 мен9н 1орурланам, уны 8а3лара1а к9р9к, тип оран 8аламы?

(Ю3, кин9й9ле, ит919тле, я1ымлы итеп 5нд9ш9. Уны4 был 87229ре к74ел9рг9 7теп ин9, й9нд9р2е тетр9т9.)

- «И4 т97 ми49 8ин к7р89тте4 ду6лы3 юлын» тиг9н юлдар2ы нисек а4лай8ы1ы2?

(Баш3ортостан – к7п милл9тле республика. Бе22е4 республикала т5рл5 милл9т кешер9ре ду6, татыу й9ш9й. Баш3ортостанды4 72 ирке мен9н Р9с9йг9 3ушылыуына ла 450 йыл булып китте. Баш3орт-рус ду6лы1ы 3айнар 3ан, 9се тир мен9н ны1ытыл1ан 89м ул м94гелек.)

- З. Биишеваны4 «Баш3орт теле» тиг9н ши1ыры 8е22е ним9г9 5йр9т9? (Телде 5йр9нерг9, камил белерг9, 8а3лар1а 5йр9т9.)

- Бе2г9 матур, бай, б5й5к ту1ан телебе22е я3шы белер, иркен 85йл9шер 5с5н нм9л9р эшл9рг9 к9р9к?

(Тырышып у3ыр1а, белем алыр1а.)

- (г9р бе2 ту1ан телебе229 85йл9шм989к, уны онот8а3, ним9 булыр ине?

(Телде онот8а3, халы3 та б5т5р, милл9т т9 ю33а сы1ыр ине.)

- Ши1ыр2ы4 т5п тема 89м идея8ы ним9г9 3айтып 3ала? Нинд9й 8ы1ымта я8ар инеге2?

(Ту1ан тел кешел9рг9 ду6лы3 юлын ас3ан, й9ш97г9 к5с-3е79т бирг9н, шу1а ла автор 72 теле мен9н ха3лы р97ешт9 1орурлана, уны4 тарихына, б5г5нг5 й9ш9йешен9 89м б9хетле кил9с9ген9 дан йырлай. Т5п идея – телде 8а3лар1а, яратыр1а, артабан 76терерг9.)

6. У3ытыусыны4 сы1ышы. «Б9р9к9тле талант».

Талант эй98е – 8ир9к осрай тор1ан к7ренеш. Олпат 87229рг9, 3ыйбатлы б7л9кт9р, абруйлы исемд9рг9 эй9 бул1ан 92ипт9р, 9лл9 к7пме с9н19т о6талары ара8ында талант, к722е4 яуын ал1ан г9789р б5рт5г5нд9й, т5рл5 т56т9р сы1арып бал3ый, й5р9кте тетр9т9, к74елде 72ен9 ген9 хас бер к5с мен9н сорнап ала. Бына ошондай тылсымлы талант эй98е бул1ан З9йн9б Биишева 72ене4 алтмыш йыл1а я3ын ижады мен9н баш3орт совет 929би9тен9 м9рм9р са1ылдан 89йк9л 3уй2ы.

Ю1ары идеялы с9см9 969р29ре 72енс9лекле, неск9, 7т9 8и2емле ши1ыр2ары азат тормошобо22о, хал3ыбы22ы4 рухи к5с5н, интернациональ той1о8он донъяуи тойомон са1ыу, с9н19тс9н саралар мен9н 87р9тл9й. Хал3ыбы22ы4 быуаттар 8у2ымында1ы тарихын, кисерешт9рен, ю1алтыу-3а2аныштарын, рухи революция8ын 72ене4 ки4 3оласлы 5с 5л5шт9н тор1ан «К9м8етелг9нд9р», «Оло Эйек буйында», «Емеш» 969р29ренд9 тасуирлай. Трилогия хасил итк9н ошо 5с 969р баш3орт 929би9тен рус 929би9те май2анына, баш3а милл9тт9р 929би9те донъя8ына алып сы3ты 89м к7п милл9тле Ватаныбы22ы4 урта3 3а2анышына 9йл9нде. (2иб9не4 тылсымлы сихри к5с5 – баш3орт хал3ыны4 72енс9лект9рен, хол3он, к5нк7решен, 15р5ф-1929тт9рен, т9би19тк9 табыныуын 89м баш3а бик к7п милли сифаттарын д5р56, 8ис хилаф8ы2 72 й5р9ген9н, 72 телен9н 7тк9реп тасуирлауында. У1а халы3ты4, милл9тте4 булмышына, тормошона, к5нк7решен9 89м психология8ына хас булма1ан уй2ырмалар уйлап сы1арыу 56т5нд9 баш вата8ы ю3, с5нки ул 72 хал3ыны4 т9р9н тамыр2арынан шытып сы33ан, уны4 рухы 89м традициялары мен9н сабый са1ынан 8у1арыл1ан. (2иб9не4 ижадына хас ошо сифат уны4 969р29рен кеше к74елен9 7темле 89м етемле ит9 л9 инде. З9йн9б Биишева 969р29ренд9 тасуирлан1ан 89р 8ын 72ене4 бар булмышы, эске доня8ы, уй2ары 89м 3ыл1ан эшт9ре мен9н т9би1и, у3ысы улар2ы нисек бар, шулай 3абул ит9, 72е л9 ошо 87р9тл9729р29ге х9л-9х79лд9рг9 бирел9. Уны4 тура8ында 1алим9 Н9жиб9 М93с7това бына ним9л9р я21айны (интерактив та3та1а м939л9н9н 525к я2ыла):

«К74ел биреп у3ыу, к74елг9 8алыу» тиг9н фекер 8ис т9 ю33а 1ына 9йтелм9й; 3ай8ы бер 969р29р «ге7»г9 3абул ител9, л9кин онотола, к74елд9 3алмай, кешене4 рухи донъя8ында урын алмай, 9 бына З9йн9б Биишеваны4 969р29рен9 кирен9н 3айтмау м5мкин т7гел, с5нки улар 8ине4 3ыуанысы4, йыуанысы4а 97ерел9. !5м7м9н, 92иб9 ижадына «К9м8етелг9нд9р» романында 9йтелг9н т7б9нд9ге юлдар1а 8алын1ан к5сл5 м919н9не 3атарыу у4ышлы 89м урынлы булыр, тип уйлайым: «Бер я1ынан Үле Эйекте4 ура3 шикелле уратып ят3ан 729не мен9н уратыл1ан, икенсе я3тан Оло Эйекк9 тоташ3ан был ки4, тын ту1ай2ы4 тап урта8ында1ы кеск9й т7б9л9ст9, 3е79тле бота3тарын 1орур япрайтып, алты 3оласлы 3арт тир9к ултыра… Уны4 к5м5ш япра3тары б5г5н ни49лер айырыуса ты41ы8ы2 3ыштырлаша, 72-ара н9м9 тура8ындалыр серл9ш9 й9ки борсоулы 872, б5тк5852 б9х9с алып бара 8ыма3». Ту1ан телене4 н9фислеген9 битараф булма1ан кешене был юлдар2ы у3ы1анда нинд9й той1о сол1ап алыуын к72 алдына китере7е 3ыйын т7гел. Тик бер ал3ымдан 9йтелг9н бер 85йл9мд9 к7пме к5сл5 са1ыштырыу, донъяуи ф9лс9ф9, бай той1о ята! Мин ошо юлдар2ы 3абатлап у3ыйым да 3апылдан м9ш87р 92ип З9йн9б Биишеваны4 72ен «алты 3оласлы 3арт тир9к»к9, 9 инде 969р29рен «1орур япрай1ан 3е79тле бота3тар»1а ти4л9йем! «…К5м5ш япра3тарыны4 айырыуса тын1ы8ы2 3ыштырлашыуын, серл9ше7ен, б5тк5852 б9х9с алып барыуын…» нилект9ндер был 969р29р2е у3ы1ан кешел9р2е4 той1олары, 72-ара фекер алышыу2ары, уйланыу2ары, уй2ары мен9н са1ыштырам. Са1ыштырыу2арым нинд9й ген9 87229р аша бирелм98ен, тик 9йтерг9 тел9г9н уй2арымды еткерерлек 87229р таба алмайым, 8аман да эске 8о3ланыуым сы1ып б5тм9й, й5р9гемд9 ятып 3ала… Был т9би1и х9лде, б9лки, 89р кемг9 хас эске той1о, эске донъя, эскер ухи уса3 ял3ынын 87229р яр2амында а4латып та булмай2ыр 3ай8ы са3та? З9йн9б Биишеваны4 тылсымлы телен9 8о3ланып туя алмайым! К7пме тел байлы1ы, 872 с9н19те туплан1ан уны4 969р29ренд9, 8722е4 м919н97и т56м5р29ре, т5п 89м к7см9 м919н9л9ре епк9 8ис я4ылышмай, эреле-ва3лы итеп алмаштырылмай те2елг9н ынйы б5рт5кт9ре 8ыма3 к722е4 яуын алалар, й5р9кте4 т7рен бил9й29р. Телде4 барлы3 сараларын о6та 3улланып, уны4 эске 3анундарын фай2аланып, 72енс9лект9рен т9р9н тойоп ижад итк9н 92ип ысын м919н98енд9 телг9 89йк9л 8ала, 9 инде тел камиллы1ына ирешк9н 929би 969р 92иб9не м94гел9штер9». Был – б9р9к9тлы, саф ижад3а 3арата 9йтелг9н ха3 872.

7. ( х92ер «Баш3орт теле» курсы буйынса ал1ан белемд9реге22е фай2аланып, телебе22е4 байлы1ы, матурлы1ы, са1ыулы1ы, 1орурлы1ы, олпатлы1ы тура8ында, З9йн9б Биишеваны4 872 о6та8ы булыуы, уны4 баш3орт 929би телен 76тере729ге роле тура8ында э2л9не7-тикшерене7 эшт9реге22е ты4лайы3 (у3ыусылар 1илми-тикшерене7 эшт9рен я3лай).

1. З. Биишева – ки4 3оласлы талант эй98е.

(29би9т: а) Т. Килм5х9м9тов «(29би9тте4 са1ыу би29кт9ре». Ижади портреттар. - %ф5: Китап, 2005. - 30-38-се битт9р. б) З. Биишеваны4 тыуыуына 100 йыл тулыу1а арнал1ан газета-журнладар2а сы33ан м939л9л9р. «Баш3ортостан», 2008 йыл, 3 1инуар: «Рухыбы2 йондо2о» (Х9с9н Назар), «Талант бал3ышы» (Рауил Бикбаев), «Я2ыусы 89м д97ер» (Роберт Байымов), «Бейек тау2ар бер-бере8ен9 о3шамай» (Сабир Ш9рипов), «Баш3ортостан», 2008 йыл, 23 1инуар: «М94ге халы3 к74еленд9» (Р9мил М9житов).

2. З. Биишева ижадында фольклор элементтары («Я3ты1а» трилогия8ы буйынса).

З. Биишева у3ыусылар1а халы3ты4 рухи 89м эстетик байлы3тарын, уны4 тормош3а я3ты 3арашын, изгелекте4 тантана ит9с9ген9 ышаныуын, 192еллекте поэтиклаштырыуын к7р89те729 72ене4 969ре мен9н 872 с9н19те доня8ына алып ин9.

«Я3ты1а» трилогия8ыны4 сюжет 76ешенд9 фольклор2ы4 72енс9лекле к52г5 ролен 7т97е осра3лы т7гел. (69р29 халы3 ижады 969р29рен фай2аланыу 5лг5л9ре к7п т5рл5. Ул 1914-1917 йылдар2а1ы тарихи ва3и1алар2ы, я4ы тормош т52572е4 т97ге йылдарын, баш3орттар2ы4 к5нк7решен 89м тормошон са1ылдырыу2а 1ына к7ренеп 3алмай, я2ыусы ауы2-тел поэзия8ы, образдары 89м художество символдары аша к7п ме4д9рс9 кешел9р 3атнаш3ан 3атмарлы социаль процестар2ы асып к7р89т9.

«Я3ты1а» трилогия8ы – фольклор байлы3тарын художестволы 72л9штере72е4 и4 я3шы традицияларыны4 й9нле к9729л9неше ул. «З. Биишеваны4 т9жриб98е 7тк9нг9 9йл9неп 3айтыу2ы4, роман жанры 5лг5р57 осоронда фольклор2ы фай2аланыу2ы4 айырыуса ю1ары о6талы3 талап ите7ен к7р89т9». Характер2ар2ы реалистик 87р9тл97, портрет, пейзаж халы3 поэзия8ы образдары мен9н б9йл9нг9н. Бына Хаммат: «…Хаммат ун ете й9шт9н к5р9шт9 72 алдына кеше сы1арманы. А2а3, 76еп етеп, Сажин к9729ле, б5рк5т 3арашлы ир булып етк9с, уны4 мен9н к5р9шеп, к5с 8ынашып 3арар1а батырсылы3 ите7сел9р булды. «Хаммат батыр» тип исем бир2ел9р у1а. Уны4 ха3ында: «*абанды атынан к5сл5р9к 72е тарта ик9н. Шу1а ла ашлы3ты б5т9 кешен9н алда с9сеп б5т9 ик9н», - тиг9н 872 таралды» («К9м8етелг9нд9р». - %ф5, 1975-80-се бит).

Я2ыусы халы3ты4 15р5ф-1929тт9рен, йолаларын, ынтылыштарын, к5нк7реш деталд9рен герой2ар2ы 87р9тл97 5с5н тасуирлай. Т5п героиняны4 художестволы фекерл97е халы3ты4 т5п милли характер 8ы2аты – донъяны поэтик 3абул ите7 89л9те мен9н ты1ы2 б9йл9нг9н. шу1а ла Емеш телм9рене4 образлы, афоризмдар1а, хикм9тле 87229рг9 бай булыуы 19ж9п т7гел.

Л9кин З.Биишева, Емеште4 характерын ижади ш9хес итеп асып, уны4 телм9рен халы3 ара8ында й9ш9г9н и69п8е2-8ан8ы2 м939лд9р 89м 9йтемд9р, хикм9тле 87229р мен9н би29п тормай. Автор поэтик 872 тыуыу2ы4 3атмарлы процесын бирерг9, Емеште4 а4ында 3атмарлы поэтик ассоциациялар2ы4 барлы33а киле7 серен к7р89терг9 тырыша. Я2ыусы, героиняны4 телм9рен9 м939л 89м 9йтемд9р индереп, 89р ва3ыт уны4 характерында1ы бер9й 8ы2атты я4ыса бал3ытып еб9ре7г9 ынтыла. Емеш 872 с9н19тен ю1ары ба8алаусы халы3 ара8ында 769 89м формалаша, л9кин уны4 телм9ре сит кешел9р фекерене4 72аллылы1ын 89м туралы1ын к7р89т9.

Емеш образыны4 76ешенд9 9ки9тт9р 2ур роль уйнай. Ул бик к7п 9ки9т бел9 89м улар2ы й9шт9рене4 б5т98ен9н д9 о6тара3 85йл9й. Йыш 3ына героиня 72ен 9ки9т доня8ында итеп к7р9. Унда б5т9 балалар1а ла р9х9т: ”Эй –й, й9шел ту1ай2ар2а, а1ын йыл1а буй2арында й9ки тау2ар ара8ында балалар 7229ре ген9 йыйылып й9ш989 ине. Балалар 89р са3 шат, шаян булыр2ар, туй1ансы уйнар2ар, бейер29р инее. И6к9н ел ке7ек, 3ош ке7ек, бал 3орто ке7ек ирекле булыр2ар инее. Бер кем д9 улар2ы 3а3ма6, 8у3ма6 ине…”

”Я3ты1а” трилогия8ында халы3 872 с9н19те 5лг5л9ре бик к7п 3улланыл1ан. Бында 9ки9тт9р 29, легендалар 2а, х5р9ф9тт9р 89м ырымдар 2а – б5т98е л9 бар. Улар2ы 8анап сы1ыу й9ки трилогия тексынан айырып алыу м5мкин т7гел. улар 969р2е4 художестволы ту3ыма8ы мен9н берг9 3ушыл1ан, герой2ар тормошонан айрыл1ы8ы2. (г9р 8ама3тар 89м йома3тар, м93лд9р 89м 9йтемд9р ке7ек халы3 ижадыны4 б9л9к9й формаларын 969р тексынан айырып ал8а4, 2ур 1ына к7л9мле махсус йыйынты3 т525п булыр ине.

Л9кин борон-борондан баш3орт хал3ыны4 юлдашы бул1ан йыр 969р29 72ен9 баш3а роль уйнай. Ба2ыян е4г9 ха3ында «Уны4 шулай т9би19тте4, тормошто4 89р бер к7ренешен9 хас йыры бар. (йтер8е4, ул я22ан алып к52г9 тиклем т9би19тте4 72 к74еленд9 ошондай йыр тыу2ыра тор1ан к7ренешт9рен ген9 к729теп, у1а хас йыр сы1арап 3ына й5р5г9н». (Шунда у3, 393-394-се битт9р). Йыр – халы3ты4 рухи тормошоно4 йылъя2ма8ы. Шуны4 5с5н д9 йыр З. Биишева1а б5т98ен9н элек халы3 образын тыу2ырыр1а булышлы3 ит9.

Герой2ы4 халы3 йырына м5н9с9б9те З. Биишева 5с5н бик м58им идея-эстетик 89м психологик характеристика факторы булып тора. «Я3ты1а» трилогия8ыны4 к7п герой2арына о6та йырлау, йыр2ы эмоциональ 3абул ите7 хас: «Оло Эйек 56т5н шул халы3ты4 мо41а, йыр1а, уйын-к5лк5г9 бай, ауырлы33а сы2ам батыр й5р9гене4 ик8е2-сик8е2 ки4, иркен, балаларса саф к74елене4 б5т9 г7з9ллеген 72ен9 йый1ан мо4 к7меп китте. К9м9не4 икенсе башында ултыр1ан 3а3са 1ына битле, б5рк5т к72ле, к5мр5 танаулы бер 3арт, ишк9ген янына 8алып, к9з9 8а3алын, н92ек кен9 мыйы1ын 8ыпырып алды ла, тама3ты 3ыра биреп, 3урай1а 3ушылды. Уны4 тауышы к7т9ренке, са1ыу, тыны ик8е2-сик8е2 иркен инее… Ю3, 8у1аш та, 3аты эш т9, аслы3-ялан1аслы3 та был халы3ты4 йыр1а, й9ш97г9 бул1ан м5х9бб9тен, тыумыштан ша1ир й5р9гене4 дауыл утын 87ндер9 алмаяса3… *айрар 5с5н тыу1ан 8анду1асты 8айрау2ан ту3татырлы3 к5с бармы ни донъяла!» (Шунда у3, 396-397-се битт9р.)

Йыр я2ыусыны4 72ен9 ла бала са3тан у3 юлдаш була. Матурлы3 той1о8о уятып 89м халы3 тормошо тура8ында белемен арттырып, йыр 89р са3 уны4 мен9н й9н9ш атлай. Йыр у1а халы3ты4 героик 7тк9не, походтары 89м батырлы3тары, 3а8арманлы3тары, к5нд9лек хе2м9те, 85й57 шатлы1ы 89м айырылышыу 9сене7е тура8ында 85йл9й.

Халы3 йыр2арын т9р9н ярат8а ла, я2ыусы 969р29 87р9тл9нг9н туй йолаларында йыр текстарын килтерм9й. Был 19ж9п т9 т7гел, с5нки романда 87р9тл9нг9н туй2ар атмосфера8ы йыр йырлау 5с5н бер 29 тура килм9й. З. Биишева йолалар2ы 969рг9 ентекле тасуирлап к7серм9й. Я2ыусыны4 72ене4 89р эпизодты халы3 тормошоно4 м58им этабы итеп к7ре7 89л9те бар.

З.Биишеваны4 халы3ты4 тормош-к5нк7реше мен9н ны3 3ы2ы38ыныуы герой2ары й9ш9г9н м5хитте м5мкин тиклем тулы са1ылдырыр1а тырышыу1а 1ына б9йл9нм9г9н. !5р5ф-1929тт9р милл9тте4 психология8ын са1ылдыра. Улар2а халы3 7тк9н тарихи юл т9р9н э2 3алдыр1ан. Тим9к, я2ыусы и1тибарыны4 к5нк7решк9 т5б9л97ен9 72 герой2арыны4 к74елен9 т9р9нер9к 7теп ине7 ихтыяжы с9б9псе бул1ан.

3. З. Биишеваны4 баш3орт 929би телен 76тере729ге роле.

4. З. Биишева 969р29рене4 стиль 72енс9леге.

5. З. Биишева ижадында фразеологик бер9мект9р.

У3ытыусыны4 йом1а3лауы.

Донъя филология8ында д5й5м тел 1илемен9 ниге2 8алыусы ата3лы немец 1алимы Вильгельм Гумбольдт былай тиг9н: «Тел кешел9р2е4 б5т9 эшм9к9рлегене4 ниге2енд9 ята. Тел кешене кеше ит9». Халы3 м939лд9ренд9 л9 телде4 донъяуи 989ми9те ха3ында бик тап3ыр 9йтелг9н: «Иле бар2ы4 – теле бар», «Ту1ан телен 392ерл9г9н халы3 392ерле булыр». Б5г5нг5 д9ресебе2 29, З. Биишева 87229ре мен9н 9йтк9нд9, «х5рм9тле, хи3м9тле, м9рх9м9тле баш3орт теле» тура8ында булды.

*ы1ымта я8ау 5с5н ошондай м9сь9л9л9р2е асы3лайы3 (тезистар2ы я2а барабы2):

1. «Ту1ан тел, й5р9к 3аны ке7ек, кеше ш9хес булып й9ш98ен 5с5н т97шарт» тиг9нде нисек а4лай8ы1ы2? ( У3ыусылар 72 фекер29рен 9йт9л9р, ми6ал килтер9л9р.)

2. «А4лай мине 19зиз хал3ым ту1ан теленд9», - ти ша1ир Б. Бикбай. «Тел – 19зиз» тиг9нде и6батлар1а.

3. З. Биишеваны4 баш3орт теле тура8ында1ы «Мине4 5с5н 8и бит й9ш97, б9хет 72е4» юлдары к74елеге229 нинд9й хис-той1олар уята?

4. М. Х5с9йенде4 «Баш3орт теле 1орур я41ырай» ши1ырын (мультимедиа проекторы аша к7р89те7) у3ып, баш3орт телене4 к7рк9млеге ним9 мен9н (к5л5м85р9п ат3ан та4 мен9н), 1орурлы1ы (Урал 3аялары мен9н) са1ыштырылыуын билд9л97. Ши1ыр бе2г9 ни я1ы мен9н я3ын, ни 5с5н ул к74елд9 матур той1о уята? (Я2ыусы баш3орт телен9 бул1ан х5рм9т той1оларын йырлай, халы3тар ду6лы1ы идея8ын са1ылдыра.)

5. Ту1ан телебе2 бай 2а, г7з9л д9, к7рк9м д9!

6. «Ба3орт теле» ши1ырын лингвистик анализлау (инливидуаль эш 5с5н Г. Д. В9лиеваны4 «Художестволы тексты лингвистик анализлау буйынса эш д9фт9ре (Ст9рлетама3, 2007) т93дим итерг9 була.)

Йом1а3лау. «Ту1ан телен 392ерл9г9н халы3 392ерле булыр», ти халы3 м939ле. (2ипт9ребе2 М. А3мулла, М. %с5тбаев, Д. Юлтый, *. Д97л9тшина, Б. Бикбай, Р. Ни1м9ти, С. Агиш, М. Боран1олов, М. К9рим, М. Ҡулаев, З. Ура3син, М. З9йнуллин, !. С9йетбатталов, Н. М93с7това, М. (хм9тов, Д. Тикеев, В. Пс9нчин, Ф. Хисмитдинова 8. б. телебе22е 76тере7г9, уны 5йр9не7г9 бик 2ур 5л5ш индер2е.

*9р беребе2 29 телде4 т5п байлы1ы т9шкил итк9н ынйылар мен9н эш ит9бе2, 9мм9 ту1ан телде 5йр9не7 эшен9 илтифат бире7 етм9й. Ту1ан телде б5т9 неск9лект9рен9 тиклем 5йр9неп, ысын тел о6талы1ына эй9 булыр1а тырышыр1а, телде 392ерл9рг9, телг9 и1тибарлы булыр1а к9р9к. Ту1ан тел – бе22е4 байлы1ыбы2, я2мышыбы2. Телде4 д9, илде4 д9 й9ш97е бе22е4 3улда. Бе22е4 89м кил9с9к быуынды4 теленд9 м94ге шулай 1орур я41ыра8ын баш3орт теле!

Ҡулланыл1ан 929би9т

С9йетбатталов !. !. (29би9т д9рест9ренд9 художестволы 969р29р2е4 телен 89м стилен 5йр9не7.

З9йнуллин М. В. Эй, хикм9тле, м9рх9м9тле баш3орт теле // Ба3ортостан. 2008, 23 1инуар. - 3-с5 бит.

Үт9шева Р. Р. З. Биишеваны4 «Баш3орт теле» ши1ырын 5йр9не7 // Й9ш97 – б9хет: Баш3ортостанды4 халы3 я2ыусы8ы З. Биишеваны4 100 йыллы3 юбилейына арнал1ан йыйынты3. - %ф5: БМҮИ, 2008-91-92-се битт9р.

Ис3ужина Ф. С. (29би текс3а д5й5м анализ // Баш3ортостан у3ытыусы8ы. 2008. №1 - 8-9-сы битт9р.

!афаров Б. Б. М9кт9пт9 929би 969р2е4 поэтика8ын 5йр9не7 // Баш3ортостан у3ытыусы8ы. 2002. №3.-32-35-се битт9р.

Ура3син З. !. Теллем мине4 – я2мышым. - %ф5: !илем, 2002. - 73-75-се битт9р.

Пс9нчин В. Ш. Телде4 к7рк9млек саралары. К7неге729р мен9н. - %ф5: Китап, 2003.

!ималов М. !. Баш3орт 929би9тен у3ытыу методика8ы. V-XI кластар. - %ф5: Китап, 2005.

!алин С. (. Тел ас3ысы – халы3та. Баш3орт фольклорыны4 а4латмалы 872леге. Т529телг9н 89м тулыландырыл1ан 2-се ба6ма8ы. - %ф5: Китап, 1999.

Бейеш (. Тел хикм9тт9ре. - %ф5: Китап, 1999.

Килм5х9м9тов Т. А. (29би9тте4 са1ыу би29кт9ре. Ижади портреттар. - %ф5: Китап, 2005.

10